Amnesty International zet zich in voor zes rechten uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, die door de Verenigde Naties in 1948 is aangenomen. Die rechten zijn:

Dat wil niet zeggen dat Amnesty International andere rechten uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens niet belangrijk vindt. Je kunt in je eentje nu eenmaal niet voor alle rechten opkomen. Daar zijn andere organisaties voor. Zo zetten Artsen Zonder Grenzen en het Rode Kruis zich in voor het recht op gezondheidszorg (artikel 25), zetten Unicef en de FAO voor het recht op voedsel (ook artikel 25) en zet Unesco zich in voor het recht op onderwijs (artikel 26).

Op grond van bovenstaande artikelen uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens houdt Amnesty zich bezig met de volgende zaken:

Het werken voor de vrijlating van de 'vergeten gevangenen' zoals Peter Benenson, de oprichter van Amnesty International, ze noemde.
Voor de 'vergeten gevangenen' uit Peter Benensons artikel gebruikt Amnesty de term gewetensgevangenen: dat zijn mensen die worden vastgehouden vanwege hun politieke ideeën, huidkleur, geslacht, afkomst, taal, seksuele geaardheid of geloof en daarbij geen geweld hebben gebruikt. Het gaat om mensen die op een of andere manier voor hun mening zijn uitgekomen en daarvoor zijn opgepakt. Voor Amnesty maakt het daarbij niet uit of deze mensen links of rechts zijn, blank of zwart, man of vrouw, arm of rijk, hetero of homo, gelovig of niet.

Niemand weet hoeveel gewetensgevangenen er zijn. Regeringen lopen daar meestal niet mee te koop. En naast de geheimhouding doet ook censuur zijn werk.
Onder de gewetensgevangenen bevinden zich (relatief) bekende mensen als politici en vakbondsleiders, maar de meesten zijn en blijven onbekend. Ze zitten vast omdat ze op een of andere manier -bijvoorbeeld in een demonstratie of staking- van hun recht op vrije meningsuiting gebruik hebben gemaakt. Soms behoren ze tot een politieke of godsdienstige organisatie, hebben ze gewetensbezwaren tegen militaire dienst of zijn ze eenvoudigweg gevangen gezet omdat familieleden politiek actief zijn.

Er zijn ook mensen die bij hun strijd voor hun overtuiging of ideaal geweld gebruiken of voorstaan. Afhankelijk van aan wiens kant men staat, worden deze mensen 'terroristen' of 'guerillastrijders' genoemd. De bekendste is jarenlang Nelson Mandela geweest, die pas bij zijn vrijlating het geweld heeft afgezworen. Maar je kunt ook denken aan leden van de IRA in Noord-Ierland.
Amnesty noemt deze mensen, wanneer ze in de gevangenis belanden, politieke gevangenen. Maar let op: het onderscheid tussen gewetensgevangenen (geen geweld) en politieke gevangenen (wel geweld) wordt in de media meestal niet gemaakt. Daar wordt de term politieke gevangenen voor beide groepen gebruikt! Voor Amnesty is het onderscheid wèl belangrijk. Gewetensgevangenen probeert Amnesty vrij te krijgen, politieke gevangenen niet.

Een voorbeeld:

Liu was docent literatuur aan een lerarenopleiding in Beijing. Liu was een van de initiatiefnemers van de tekst van 'Charta 08', een manifest dat opriep tot een nieuwe grondwet met bescherming van de mensenrechten. De open brief had bij verschijning driehonderd ondertekenaars, onder wie rechters, academici, leraren, schrijvers en enkele leden van de Communistische Partij. Later zou het aantal ondertekenaars groeien tot meer dan tienduizend.

Liu werd aangeklaagd wegens het aanzetten tot omverwerping van de staat en veroordeeld tot 11 jaar gevangenisstraf

Op 8 oktober 2010 maakte het Noorse Nobelprijscomité de toekenning van de 'Nobelprijs van de Vrede' aan Liu Xiaobo bekend. Liu kon de prijs niet zelf in ontvangst nemen. De Chinese regering liet haar ongenoegen zeer duidelijk blijken en dreigde met sancties tegen Noorwegen en tegen alle landen die de cenemonie in Oslo met een officiële delegatie zouden bijwonen. Het beschouwt de toekenning van de prijs als een inmenging in zijn binnenlandse zaken.

Liu Xiaobo wordt door Amnesty International als een 'gewetensgevangene' beschouwd omdat hij altijd gekozen heeft voor vreedzame middelen om zijn ideeën kracht bij ze zetten en nooit geweld heeft gebruikt. Liu Xiaobo vertelde haar dat "hij zijn prijs opdraagt aan alle mensen die hun leven hebben gegeven in hun vreedzame strijd voor vrede, democratie en vrijheid", aldus een verklaring van Amnesty International.

Nadat terminale leverkanker bij Liu Xiaobo was geconstateerd, werd hij door de Chinese autoriteiten op 26 juni 2017 overgebracht naar een ziekenhuis in Shenyang. Zijn wens om in een ander land dan China te sterven, werd niet ingewilligd. Liu overleed op 13 juli 2017 op 61-jarige leeftijd aan zijn ziekte.

Voor gewetens- èn politieke gevangenen vraagt Amnesty om een eerlijk proces. Bij een eerlijk proces staat de schuld van de verdachte niet al bij voorbaat vast. Daarbij dient een verdachte het recht te hebben om zich te laten verdedigen door een advocaat en voorafgaand aan het proces voldoende te kunnen overleggen met de advocaat. Bij een eerlijk proces behoren onpartijdige waarnemers toestemming te krijgen om aanwezig te zijn. De verdediging heeft in een eerlijk proces recht op het horen van eigen getuigen. Tenslotte dient bewijs dat door dwang of marteling is verkregen, te worden verworpen.

Nelson Mandela is jarenlang de bekendste politieke gevangene van de wereld geweest. Hij was de leider van de gewapende strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika. Omdat hij geweld heeft gebruikt werd hij door Amnesty niet als gewetensgevangene beschouwd. Toch heeft Amnesty zich voor hem ingezet omdat hij geen eerlijk proces heeft gekregen (zijn schuld stond al bij voorbaat vast) en de straf wel erg zwaar was in vergelijking met zijn daden. Mandela is vrij gekomen toen hij geweld afzwoer en de het apartheidsregime in Zuid-Afrika zich niet meer staande kon houden.

Voor àlle gevangenen (misdadigers, politieke èn gewetensgevangenen) zet Amnesty zich in door zich te verzetten tegen marteling of andere wrede, onmenselijke behandeling. Marteling wordt vaak gebruikt om na aanhouding informatie in te winnen of een bekentenis af te dwingen. In latere fase wordt marteling ook vaak gebruikt voor vernedering van gevangenen. Marteling wordt tevens gebruikt om de bevolking angst aan te jagen en zo te voorkomen dat mensen zich tegen onderdrukking (durven te) verzetten.Martelen komt nog in tientallen landen voor. Achter onschuldige namen gaan vaak de ergste martelingen schuil. Bij de papegaaienstok wordt de gevangene aan een paal gehangen aan armen en benen en dan afgeranseld. Bij de telefoon ontvang je slagen tegelijkertijd op je handen en oren. Bij het bad duwen de folteraars iemand met zijn of haar hoofd net zo lang onder water tot deze persoon bijna verdrinkt. Simpelweg slaan van een gevangene of verdachte valt ook onder martelen evenals het dagenlang wakker houden, met tientallen anderen opsluiten in een overvolle cel zonder toilet of verplicht toekijken hoe je man of vrouw of zelfs je kinderen voor je ogen worden gemarteld.

Een voorbeeld:

Abdelkader Slimani is een zestienjarige jongen uit Algerije die in Frankrijk woont. Hij rijdt op zijn scooter door een buitenwijk van Parijs als hij wordt aangehouden door twee motoragenten die hem naar zijn verzekeringspapieren vragen. Abdelkader heeft ze thuis laten liggen. Hij moet daarom met de agenten mee naar het politiebureau. Onderweg raakt hij in paniek. Hij weet dat de politie in Parijs vaak arrestanten van buitenlandse afkomst hardhandig aanpakt. Abdelkader gaat er op zijn scooter vandoor.

De motoragenten zetten de achtervolging in en krijgen hem weer te pakken. Ze sleuren hem van zijn scooter af en beginnen hem te slaan en schoppen. Ze stoppen pas als voorbijgangers zich ermee gaan bemoeien. Abdelkader is zodanig gewond geraakt dat hij naar het ziekenhuis moet. Daar ondergaat hij een buikoperatie. De agenten hebben hem zo erg mishandeld dat zijn darmwand beschadigd is. Dat hij probeerde te vluchten, maakte hem in de ogen van de agenten verdacht, maar dat is nog geen reden om iemand zo in elkaar te slaan. 

Amnesty International verzet zich ook tegen de doodstraf omdat ze die beschouwt als een wrede, onmenselijke straf (zoals in artikel 5 staat van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens) en een schending van het recht op leven (artikel 3

Naast de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens voert Amnesty ook aanvullende argumenten aan tegen de doodstraf:

• de straf is onherroepelijk en kan ook onschuldigen treffen

het is nooit bewezen dat de doodstraf afschrikwekkend werkt

de doodstraf wordt vaak gebruikt om mensen te onderdrukken en wordt gebruikt als vervolg op marteling

voor precies dezelfde misdaden krijgen eerder armen dan rijken de doodstraf, eerder zwarten dan blanken en eerder mannen dan vrouwen. Een zwarte die in Amerika een blanke vermoordt, heeft acht keer meer kans op de doodstraf dan een blanke die een zwarte vermoordt. Ben je rijk en kun je een goede advocaat betalen, dan heb je daar een veel grotere kans dat je niet de doodstraf krijgt.

Een voorbeeld:

China heeft een slechte reputatie als het om de doodstraf gaat. Gevangenen kunnen de doodstraf krijgen voor moord, diefstal, omkoperij en het tonen van pornografie. Voor hun dood worden de slachtoffers vaak vernederd tijdens massale 'veroordelings'-bijeenkomsten. Ze worden met naamborden om hun hals langs een menigte gevoer.

Duizenden mensen moeten ter afschrikking in stadions of op grote pleinen toekijken hoe de terdoodveroordeelde gevangenen geëxecuteerd worden.

Wellicht door de vele publiciteit en misschien ook wel door het succes van mensenrechtenorganisaties als Amnesty International zijn regeringen in de jaren zeventig overgegaan op mensenrechtenschendingen waarmee ze minder direct in verband kunnen worden gebracht. In simpele taal: regeringen laten anderen het vuile werk opknappen en zeggen vervolgens dat ze van niets weten.

Zo zijn honderdduizenden mensen in koele bloede vermoord door doodseskaders, maar ook door huurmoordenaars of speciale eenheden van leger en politie. De regeringen ontkennen vaak dat deze politieke moorden, plaatsvinden en dat zij erbij betrokken zijn. Ze geven de schuld aan oppositiegroepen, noemen de doden slachtoffers van een gewapend treffen of zeggen dat zij zijn gedood toen ze probeerden te vluchten.
Ook zijn er honderdduizenden mensen opgepakt of ontvoerd zonder dat men weet waar ze zijn gebleven. Deze "verdwijningen" houden in dat mensen zonder aanklacht worden vastgehouden, gemarteld en zonder vorm van proces gedood. Maar niet alle "verdwijningen" -Amnesty gebruikt consequent de dubbele aanhalingstekens om zo aan te geven dat de machthebbers heus wel weten waar deze mensen gebleven zijn- lopen uit op politieke moorden. In Argentinië zijn aan het einde van de dictatuur geheime gevangenissen gevonden, waaruit "verdwenen" mensen levend tevoorschijn kwamen.

Het moge duidelijk zijn dat Amnesty International zich verzet tegen "verdwijningen" en tegen politieke moorden.

Een voorbeeld:

De vader van Sara Cristina verdween. Later bleek dat hij vermoord was door veiligheidstroepen. Sara's vader was vakbondsleider in El Salvador. In dit land lopen actieve vakbondsleden grote risico's.

De twintigjarige Sara werkte als fotografe voor de vakbond en werd zelf ook opgepakt door mannen in uniform. Meteen nadat zij 'verdween' ging haar moeder naar haar op zoek.

Maar bij welke instantie ze ook aanklopte, ze werd van kastje naar de muur gestuurd. Niemand kon of wilde haar vertellen waar haar dochter gebleven was.Door de zoektocht naar Sara werd haar moeder ook als een lastpost beschouwd. Tijdens een demonstratie werd zij gearresteerd. In de gevangenis werd ze gemarteld. Zij 'verdween' niet, maar bij haar vrijlating kreeg ze te horen dat ze zou worden vermoord als ze zich ooit nog op een demonstratie zou laten zien. De verblijfplaats van Sara Cristina is nog steeds niet bekend.

Sinds 1993 heeft Amnesty het werkterrein uitgebreid met verzet tegen etnische zuiveringen. Daarmee worden maatregelen bedoeld die de massale verdrijving van mensen uit hun land of gebied beogen, enkel en alleen wegens hun etnische afkomst. Aanleiding voor deze uitbreiding van het werkterrein was de oorlog in voormalig Joegoslavië.
Moslims, Bosnische Serviërs en Bosnische Kroaten woonden vroeger als buren bij elkaar in dezelfde dorpen en steden in Bosnië-Herzegovina. Maar op gegeven moment begonnen de groepen elkaar te bevechten en werden mensen van de ene groep door de andere groep verdreven. Hetzelfde gebeurt nu nog steeds in Kosovo waar Albanezen en Serviërs elkaar bevechten.

Een voorbeeld:

De Servische Bosniër Dusan Tadic is door het Joegoslavië Tribunaal in Den Haag veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf. Het tribunaal acht bewezen dat Tadic zich schuldig heeft gemaakt aan oorlogsmisdaden. Tientallen getuigen hebben Tadic gezien bij de 'etnische schoonmaak' van zijn geboortedorp Korazac, de dorpen Sivci en Jaskici en in de gevangenkampen Omarska en Keraterm. Hij is veroordeeld voor martelen, verkrachten en doden van moslims tijdens de etniche zuiveringen.

Het werk van Amnesty International is meestal een reactie op mensenrechtenschendingen: het vastzetten van mensen, martelen, dreigende tenuitvoerlegging van de doodstraf, "verdwijningen", politieke moorden, etnische zuiveringen.
De inzet voor politieke vluchtelingen is preventief. Dat wil zeggen: voorkomen dat mensen te maken krijgen met schendingen van mensenrechten. Door te voorkomen dat vluchtelingen naar hun land worden teruggestuurd, verhinderen we dat ze daar worden vervolgd. Het gaat om vluchtelingen die bij terugkeer naar hun land gevaar lopen gevangen te worden genomen, gemarteld, blootgesteld aan politieke moord of de doodstraf kunnen krijgen.
Een enkele maal helpt Amnesty ook mensen hun land te verlaten als dreigt dat ze op korte termijn slachtoffer worden van mensenrechtenschendingen.

Een voorbeeld:

Ghassan Wabi is bodyguard van de Libanese minister van water en licht. Hij is blij met zijn werk en zijn baas is tevreden met hem. Alles gaat goed tot hij verliefd wordt op Aida, het buurmeisje van de minister. De familie van Aida is tegen het huwelijk en de minister verbiedt daarom dat Ghassan nog met Aida omgaat. De twee zijn echter hevig verliefd en trouwen in het geheim. Als de minister erachter komt dat Ghassan en Aida stiekem getrouwd zijn, laat hij Ghassan arresteren. Hij wordt pas weer vrijgelaten als hij een verklaring ondertekent dat hij van haar zal scheiden. Na zijn vrijlating duikt Ghassan onder. om te voorkomen dat hij opnieuw in de gevangenis zal komen, vlucht hij naar Nederland. In eerste instantie wordt zijn verzoek om te mogen blijven afgewezen. Een verzoek om herziening van deze beslissing wordt door Amnesty ondersteund. Niet lang daarna krijgt Ghassan een verblijfsvergunning. Hij is veilig in Nederland en hoopt Aida te kunnen laten overkomen. Maar of dat zal lukken...?

Amnesty International besloot in 2001 om vormen van discriminatie die leiden tot een ernstige inbreuk op economische, sociale en culturele rechten, oftewel de ESC-rechten, in haar werk op te nemen. De ESC-rechten omvatten de rechten op de menselijke basisbehoeften, waaronder voedsel, inkomen, werk, sociale zekerheid, onderwijs, huisvesting, rechtshulp en medische zorg. Ze zijn uitgewerkt in het VN-verdrag (EcSoCu) van 1966. Het VN-Comité voor Economische, Sociale en Culturele Rechten streeft ernaar deze rechten steeds duidelijker te formuleren, zodat ze in rechtszaken gehanteerd kunnen worden. De economisch-sociale grondrechten zijn ook, voor het eerst in 1983, opgenomen in de Nederlandse grondwet.

Sinds Amnesty schendingen van deze ESC-rechten in haar werk heeft opgenomen, heeft zij een groot aantal rapporten, persberichten en acties uitgebracht over inbreuk op ESC-rechten.

Een voorbeeld:

Een voorbeeld waarbij dergelijke rechten geschonden zijn is de giframp in Bhopal in 1984. Op 2 december van dit jaar lekten er duizenden tonnen dodelijk gas uit een fabriek waar pesticiden werden gemaakt. Pesticiden zijn giftige stoffen om bijvoorbeeld ongedierte op gewassen te bestrijden. De fabriek was van het bedrijf Union Carbide in de Indiase stad Bhopal. Tussen de 7.000 en 10.000 mensen stierven direct, 15.000 mensen overleden in de jaren daarna, en zo’n 100.000 mensen liepen blijvende schade aan hun gezondheid op. Op basis van de ESC-rechten moet de regering zorgen voor bijvoorbeeld (schoon) water en hulp als je ziek bent, iets wat Union Carbide én de Indiase regeringen tot nu toe (grotendeels) hebben nagelaten.

Nieuwe terreinen: Amnesty heeft haar mandaat de laatste jaren flink uitgebreid. Zo zet ze zich in voor de rechten van vrouwen in alle situaties (thuis, op het werk, in de openbare ruimtes, in gevangenissen enz. Dat doet ze onder meer via de campagne Stop Geweld Tegen Vrouwen.

Tot slot
Het werkterrein van Amnesty International is geen statisch, onveranderlijk geheel. In de loop der jaren is het werkterrein herhaaldelijk aangevuld en uitgebreid. Ook in de toekomst zal dat zeker gebeuren, wanneer nieuwe vormen van mensenrechtenschendingen dat nodig maken. Het blijft immers zaak om waakzaam te zijn!