Derde lezing

Alfons Bruning gaat in op de vraag of er in het conflict in Oekraïne gesproken kan worden over een botsing van ideeën. Vanuit Russisch perspectief bezien gaat het om een verdediging van de Russische wereld (mir), de Russische cultuur, het Orthodoxe geloof. Het is voor de Russen een angstaanjagend idee dat dit door het Westen wordt bedreigd. Mensenrechten zijn in deze Russische wereld secundair, want niet religieus maar seculier. Het gaat bij Mensenrechten vooral over vrijheden, niet over verplichtingen, niet over de bescherming van traditionele waarden als ijver, betrouwbaarheid; deugden die op het collectief zijn gericht. Er is geen moraal mogelijk zonder geloof in God. Voor de Russische wereld heeft de Orthodoxe Kerk een bepalende rol; is het een bepalende factor voor zowel theologie, cultuur als ethiek. Kern van het verhaal is steeds dat Rusland gaat uiteenvallen als de Russische cultuur verloren gaat. Zij verdedigen hun civilisatie, waarbij ze zich afzetten tegen universalisme: mensenrechten zijn niet onze zaak. Spiritualiteit en traditie worden gesteld tegenover seculiere mensenrechten, rechtvaardigheid en heldendom tegenover pacifisme.

De geschiedenis van de ‘Russische Wereld’ begint met het Kievse Rijk (Roes) en grootvorst Vladimir van Kiev die zich in 988 liet dopen en het christelijk geloof als staatsgodsdienst aannam. Pas vanaf ongeveer 1300 begint Moskou als nieuw centrum naar voren te komen. Dit krijgt een geopolitieke dimensie als Moskou wordt gepresenteerd als het Derde Rome; na het Rome van het Romeinse Rijk wordt Constantinopel als het tweede Rome definitief opgevolgd door Moskou en de Orthodoxe Kerk als ware verdediger van de Christenen in de wereld. Het Heilige Rusland wordt in de 17^e eeuw gepresenteerd als het nieuwe Israel en de 19^e-eeuwse Slavofielen met hun verheerlijking van de Russische ziel (met vaak ook democratische connotaties) zien Rusland als ‘God’s Own Country’ met een heilige, goddelijke opdracht.

De naam ‘Oekraïne’ betekent letterlijk ‘Grensland’. Het is de plek waar twee werelden of twee botsende culturen op elkaar stoten, het liberale Westen en het Orthodoxe Oosten. De Russische wereld ziet zich bedreigd door de Westerse waarden die tegengesteld zijn aan de Russische - met name religieuze - tradities. De Westerse Mensenrechten worden beschreven in termen van “idolatrie van de mens alleen, zonder hogere waarden en normen en zonder God”. Het gaat hier om “grillen (caprices) van de mens, liberale concepties van de mensenrechten of vrijheden van de Rede, zonder algemene moraal, kader of oriëntaties”. Oorlog wordt beschreven als weliswaar verwerpelijk maar “toelaatbaar ter verdediging van de mensen, om onrecht te herstellen”. In het geval van de inval in Oekraïne wordt een beroep gedaan op historische claims. Net als Wit-Rusland behoort Oekraïne tot de Russische Wereld en vormen ze samen één volk, waarbij nationale claims ondergeschikt worden gemaakt aan het belang van die grotere eenheid.

De tegenstelling van onbeschaafdheid en barbaarsheid tegenover civilisatie in het enkelvoud stamt uit de tijd van de Verlichting. Tegenwoordig wordt ‘civilisatie’ echter steeds meer in het meervoud, ‘civilisaties’, gebruikt, terwijl ‘civilisatie’ in het enkelvoud met negatieve connotaties gebruikt wordt. In oorlogstijd worden andere groepen (met een andere civilisatie) makkelijk als onmenselijk voorgesteld. Wat moeilijk te rijmen is met de ‘immorele’ mensenrechten,  de Westerse conceptie van Mensenrechten als ideaal van menselijke waardigheid zoals beschreven in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, gezien als een morele beslissing, los van historische claims: de erkenning van de inherente waardigheid van de mens.

Vader Theodoor gaat verder in op de rol van de kerk in het conflict en die rol is volgens hem groot. Kiev wordt de moeder van alle Russische steden genoemd. Het christendom is begonnen in Kiev: de kerstening begon hier en verspreidde zich vanuit Kiev naar het Noorden en het Oosten. Het Holenklooster, in 1051 gesticht door de monniken Antonius en Theodosius, wordt beschouwd als een heiligdom en christelijk centrum. Maar vanuit de Oekraïense Orthodoxe Kerk werden al vóór de Russische inval pogingen ondernomen zich los te maken van de invloed van Moskou op de kerk. De keuze voor een nieuwe patriarch, Epiphanius, van een zelfstandige Oekraïense Orthodoxe kerk, vrijgemaakt van het patriarchaat Moskou, kreeg steun van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken onder Trump, Mike Pompeo. De patriarch van Constantinopel, Bartholomeus, de eerste onder zijns gelijken, heeft namens het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel, als enige van de autocefale Orthodoxe kerken (d.w.z. kerken met een eigen hoofd) de zelfstandige Oekraïens-Orthodoxe kerk erkend, waarna de Russisch-Orthodoxe kerk de banden met Constantinopel verbrak, zodat Patriarch van Constantinopel nu eerder een eerste zonder gelijken is geworden.

Binnen de Orthodoxe kerk is niet echt sprake van een eenheid maar eerder van een berglandschap met pieken. Wel is er een eenheid van geloof en liturgie, met vriendschappelijke betrekkingen maar zonder organisatorische eenheid. De Orthodoxe kerk van Oekraïne is nu met handen en voeten gebonden aan het Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel, al heeft ook de patriarch van Alexandrië zich solidair verklaard met de Orthodoxe kerk van Oekraïne. Patriarch Kirill van Moskou verdedigde in een preek de “rechtvaardige oorlog”: de speciale militaire operatie moest de Oekraïners juist verdedigen tegen verderfelijke invloeden van het decadente Westen. In Parijs reageerde de metropoliet van de Orthodoxe kerk van de Russische traditie in West Europa  hierop met een appel aan Kirill om zijn invloed aan te wenden om een einde aan de oorlog te maken. Maar Kirill sprak Russische reservisten toe met de woorden: wie sneuvelt worden al zijn zonden vergeven. Daarentegen verdedigde het orthodox Theologisch Instituut in Parijs het morele recht van een land om zijn inwoners te verdedigen. Er is veel verzet tegen het standpunt van patriarch Kirill.

Met vluchtelingen in de parochie van vader Theodoor in Deventer wordt gebeden voor de lijdenden in Oekraïne. Deze mensen zijn erg blij de diensten in Deventer te kunnen volgen. Overigens zijn ze niet allemaal anti-Russisch. Een priester uit Marioepol kon dankzij de hulp van Russische vrijwilligers eerst naar Moskou reizen, waarna hij via Sint Petersburg naar het Westen kon vluchten. Er is in Rusland een wijd vertakt netwerk dat Oekraïners helpt vluchten. Er zijn veel huwelijken tussen Russen en Oekraïners en velen hebben Russische vrienden, wat de situatie ongelooflijk gecompliceerd maakt. “Wachten tot deze idiotie voorbij is”, is wat je vaak hoort. Huwelijken staan onder druk, maar “wij blijven mensen en ondersteunen elkaar”. Veel mensen zeggen: “Wij zijn gewoon orthodox”. Mensen zijn gewoon opgegroeid in een bepaalde taal en cultuur en willen niet worden aangeduid als dit of dat, maar gewoon als “Oekraïners” en “Orthodox”. Oekraïne is een multireligieus land en Orthodoxe gelovigen gaan niet per se elke zondag naar de kerk. Er heerste altijd een labiel evenwicht dat nu in elkaar is gestort. Zo’n 20% van de Oekraïners spreekt twee talen, Oekraïens en Russisch. Vader Theodoor roept op met beide benen op de grond te blijven staan en zich niet mee te laten slepen door emoties.