Steungroep Mensenrechten Pskov

Pskov (Rusland, zusterstad van Nijmegen)
De stedenband met Pskov bestaat sinds 1987. Dat is de periode van de glasnost en de perestrojka, die via de oligarchische chaos onder Jeltsin overging in het steeds autoritairdere bewind van Poetin. Was er oppositie in Pskov? Hoe verging en vergaat het hen?

Sinds 2003 houdt Amnesty Nijmegen contact met de mensenbeweging ‘vece’ in Pskov. Daarvoor hadden we een steungroep Vece opgericht, die nu verder gaat als Steungroep Mensenrechten Pskov.


Pskov

Lees meer:

• Oppositie
• Toenemende repressie
• Betrokkenheid bij oorlog in Oost-Oekraïne
• Controle van journalisten
• Onafhankelijke jongerencultuur
• Verborgen diversiteit
• Wat nu te doen?

De waarheid vertellen en contact houden
De mogelijkheden van Amnesty International in Rusland zijn op dit moment heel beperkt. De Steungroep ziet drie aandachtspunten:

1. Het is altijd onze mening geweest dat we ons in Rusland niet als geseculariseerde missionarissen moeten opstellen, maar aansluiting moeten zoeken bij eigen lokale initiatieven. Je moet daarbij altijd voorzichtig zijn. Wíj kunnen altijd terug, terwijl zíj met vervelende consequenties kunnen blijven zitten. Daarom moet je hén mee laten bepalen wat verstandig is en wat niet. Het is onze ervaring dat de meeste van bovengenoemde personen en groepen het belangrijk vinden contact te houden. Het geeft hen het gevoel dat ze niet vergeten zijn.
   
   
2. Het is niet makkelijk te achterhalen, wat er aan de basis van de Russische samenleving gebeurt en hoe het patriottische geschreeuw van het Kremlin in de praktijk uitwerkt. Maar die waarheidsvinding op het gebied van mensenrechten is wel heel belangrijk en een taak van Amnesty. Dat is veel werk, onder andere omdat de meeste informatie vertaald moet worden. Het is belangrijk daarin een onafhankelijk standpunt in te nemen en niet mee te gaan met allerlei propaganda van Oost of van West. In Nederland hoef je niet zo voorzichtig te zijn. Je kunt hier de waarheid over Rusland wél vertellen. Dat zijn wij ook aan vader Pavel Adelgeim en onze andere vrienden verplicht. Maar dat betekent dat je ook over Oekraïne, de Baltische Staten en onze politiek, met name de economische politiek en de landbouwpolitiek naar de Midden-Europese landen, de waarheid moet vertellen. De situatie in Midden-Europa wordt in het Westen consequent te positief voorgesteld. Het zijn helemaal niet zo maar 'Westerse landen. Er zijn grote problemen. Maar dat gaat het onderwerp van dé tekst op de website te buiten.
   
   
3. We moeten niet vergeten dat Rusland meer is dan alleen het Kremlin en Poetin. Rusland heeft een rijke cultuur met muziek, literatuur, kunst en architectuur. Het 'Heilige Rusland' bestaat niet, maar Rusland heeft wel altijd bijzondere heiligen voortgebracht. Enkele van die heiligen hebben wij ontmoet. Misschien zijn er in het Westen wel meer mogelijkheden van die rijke culturele traditie te leren dan in Rusland zelf. Het bolsjewisme en het stalinisme zijn een vorm van cultuurvernietiging geweest. Zo iets dreigt nu weer!

 Paul Baars, juni 2015, voorzitter Steungroep Mensenrechten Pskov

In 2023 heeft de Steungroep een Lezingencyclus georganiseerd met drie lezingen met 'Achtergronden bij de oorlog in Oekraïne'.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Paul Baars.

Oppositie
Via de stedenband zijn er veel contacten gegroeid tussen Nijmegen en Pskov. De stedenband is niet politiek, maar staat wel open voor contacten met alle burgers van onze partnerstad, dus ook met oppositie. Een belangrijk persoon voor de oppositie in Pskov was tot voorkort de Russisch-orthodoxe priester vader Pavel Adelgeim (1938-2013). Hij werd in 1970 als beginnend priester veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf, omdat hij in Kagán, een voorstad van Buchará in Uzbekistan, een kerk had geopend en verboden literatuur bezat. Dat waren toen anti-communistische activiteiten. Hij heeft toen in het kamp ansichtkaarten gehad vanuit een Amnesty-groep in Nijkerk. Hij werd na de perstrojka lid van de mensenrechtenbeweging “Vjéetsje”, die op haar beurt een plaatselijke afdeling was van het Russische Helsinki Comité. Dat comité is een uitvloeisel van het Helsinki-akkoord, dat het Westen en de Sovjet-Unie in 1974 hadden gesloten. Dat akkoord had drie “manden”:

1. economische samenwerking,
2. wapenbeheersing,
3. mensenrechten.

Dat laatste was een eerste kier in het IJzeren Gordijn.

Pater Adelgeim

Adelgeim had kritiek op de samenwerking tussen kerk en staat in Rusland, op de autoritaire verhoudingen binnen de kerk en op het ontbreken van een onafhankelijke rechtspraak, die de burgers beschermt tegen machtsmisbruik. Hij protesteerde tegen de lange gevangenisstraffen, die de leden van “Pussy Riot” opgelegd kregen. Bij zijn parochie opende hij een weeshuisje en een school. Via zijn publicaties en zijn blog bereikte hij steeds meer mensen, op het laatst in heel de Russischsprekende wereld. In zijn kerk kwam iedereen: gelovigen, agnosten en Joden, jong en oud. De plaatselijke bisschop werd steeds bozer en werkte hem tegen. Op 6 augustus werd hij vermoord door een psychisch verwarde jongen, die hulp bij hem zocht. Op zijn begrafenis waren duizend mensen. Na de moord werd zijn weduwe Vera Machailovna soms bedreigd door duistere types. Sommige mensen dachten dat er in haar huis een hoop geld en kostbare iconen waren. Vader Pavel was door reactionaire groepen nogal verdacht gemaakt. Hij had tijdens de perestrojka enkele contacten bij de FSB gekregen met medewerkers die spijt hadden van hun verleden en zich bij hem tot de Orthodoxe kerk hadden bekeerd. De FSB heeft na de moord een soort alarm in het huis geplaatst. Wanneer er onheil was kon Vera op een knop drukken en kwam men eraan. Ze leefde toen naar eigen zeggen “pod knopky”, onder de knop. De FSB doet dus soms ook nog iets goeds.

Via Adelgeim leerden we de groep Vjeetsje kennen. De voorzitter, Venedict Dostoválov is geboren in een stafkamp, waar zijn ouders opgesloten waren. Hij bezocht in 2011 Nijmegen en Nederland in het kader van de landelijke activiteiten van Amnesty “to Russia with love”. Vece is nu niet meer actief. Venedict is oud geworden en ziet niet veel perspectief meer. Hij gaat soms nog wel naar bijeenkomsten, maar organiseert zelf niet meer. Er zijn nog wel een paar andere groeperingen actief: de plaatselijke afdeling van de politieke partij Jabloka, met haar blad “Pskóvskaja goebérnaja”, enkele onafhankelijke journalisten en de plaatselijke afdeling van Memorial, dat de misdaden van de Stalin periode onderzoekt. Enkele van deze mensen doen mee aan de jaarlijkse herdenking van vader Pavel Adelgeim op 6 augustus, de dag dat hij vermoord werd. Deze herdenkingen zijn niet direct politiek, maar houden de kritische ideeën van vader Pavel over (kerk)politiek wel levend. De nieuwe metropoliet van Pskov Tichon (Chevkoenóv) laat zich positiever uit over hem en in de parochie van de Myrredragende Vrouwen, waar hij als priester diende, komt een klein museum voor hem.

Toenemende repressie
De beweging Memorial heeft het in Rusland nu moeilijk en is door de overheid aangemerkt als een “buitenlandse agent”, een absurde beschuldiging, die aan de Stalintijd doet denken. Er is in Rusland nog wel aandacht mogelijk voor de slachtoffers van de “politieke repressie”, maar geen aandacht voor de communistisch daders. Dat is taboe. Stalin heeft de Tweede Wereldoorlog gewonnen en daarmee is de discussie gesloten.

Op de militaire begraafplaats van Pskov is weer een borstbeeld van Stalin geplaatst. Dat is tamelijk cynisch, omdat ook Stalin de dood van een groot aantal soldaten van het Rode Leger op zijn geweten heeft, vooral tijdens de periode vóór de oorlog. De terreur heeft heel wat hoge militairen, maar ook veel soldaten het leven gekost. De twee korte oorlogen in de winter van 1939 tegen Finland verliepen desastreus en kosten 80.000 soldaten het leven. Het Rode leger was totaal niet voorbereid op de Duitse invasie in 1941. Het stortte aanvankelijk in. Naar schatting twee miljoen soldaten werden krijgsgevangen gemaakt en 1,5 miljoen soldaten liepen over naar de Duitse kant.

Stalin was een week lang onvindbaar. Pas toen de Duitsers voor Moskou stonden begon hij naar zijn generaals te luisteren. In dat opzicht was Stalin uiteindelijk slimmer dan Hitler. Niet Stalin, maar generaals als Zjoekov en Rokossóvsky hebben de oorlog gewonnen.

Kortom: de Tweede Wereldoorlog is in de voormalige Sovjet-Unie een ingewikkeld verhaal, dat opnieuw niet meer verteld mag worden.

Dankzij Memorial is er een monument geplaatst dat de terreur herdenkt.

Betrokkenheid bij oorlog in Oost-Oekraïne
Lev Schlóssberg, een vriend van Pavel Adelgeim, is de heel actieve voorzitter van Jabloka in Pskov. Er is daar een grote militaire basis van de luchtmacht. Jabloka ontdekte dat er op de begraafplaats bij Výboety net buiten Pskov enkele gesneuvelde militairen begraven werden. Vyboety valt onder de Aleksander Nevskij-kerk, de Parochie die aan het leger verbonden is.

Na deze ontdekking waren de naamplaatjes van de graven opeens verdwenen om de situatie te verdoezelen. Deze ontdekking maakt duidelijk, dat er wel degelijk Russisch militairen betrokken waren bij de oorlog in het Oosten van Oekraïne vooral toen het Oekraïense leger rond 2014 in de tegenaanval ging. Hoeveel Russische militairen daar tot nu toe gesneuveld zijn is niet duidelijk. Er zijn aanwijzingen dat sommige soldaten, die na hun dienstplicht een contract getekend hadden om als beroepsmilitair door te gaan, tegen hun zin naar Oekraïne gezonden zijn. Aan de kant van de separatisten vechten trouwens vooral plaatselijke en Russisch paramilitaire groepen en huursoldaten, wat de situatie heel onoverzichtelijk en onvoorspelbaar maakt.

Schlossberg werd op weg naar die begraafplaats in elkaar geslagen en men dreigde hem uit de doema (het parlement) van het gouvernement Pskov te gooien. Hij hield daar toen een indrukwekkende rede. Uiteindelijk bleef hij toch lid van de doema. Ook het blad van Jabloka “Goebernaja” kreeg een laatste waarschuwing van de overheid.

Lev Schlóssberg

Controle van journalisten
Een andere geruchtmakende zaak is die van de journalist Svetlána Prokópjeva. Ze werkt voor de plaatselijke afdeling van het radiostation Echo van Moskou. Op 17 november 2018 blies een 17-jarige anarchistische jongen zichzelf op bij de ingang van het kantoor van de FSB (de veiligheidsdienst) in de stad Archangelsk. Hij kwam om en drie veiligheidsagenten raakten gewond. Prokopeva scheef toen: “Een jonge burger die alleen verboden en straffen van de regering heeft ervaren, heeft geen andere manier van communiceren kunnen bedenken dan dit. Wreedheid lijdt tot wreedheid. Een meedogenloze staat heeft een burger geschapen, van wie het enige argument de dood is.” Ze vond dat er nauwelijks mogelijkheden in Rusland meer waren voor normale vormen van oppositie en activisme. Haar reactie verscheen later ook op de Pskovitische online krant Lenta Pskov.

Een maand later worden Echo van Moskou en Lenta Pskov door de overheid gewaarschuwd en kregen een boete. Prokopjeva werd beschuldigd van het “Rechtvaardigen van terrorisme”. Haar bankrekeningen worden geblokkeerd en er vindt een vernederende huiszoeking plaats, waarbij alles overhoop wordt gehaald. Laptops en mobiele telefoons werden meegenomen. Haar licentie om als journalist te mogen werken werd ingetrokken. Omdat het om de FSB ging kwam de zaak ook onder een militaire rechtbank van Pskov. Daar startte men nog een extra onderzoek op verdenking van “In het openbaar oproepen tot terrorisme, openbare rechtvaardiging van terrorisme en propaganda voor terrorisme” (artikel 205.2 van het Russische strafrecht). Wanneer je daaraan schuldig bevonden wordt, kan dat een gevangenisstraf betekenen van maximaal 7 jaar.

Paul Baars, voorzitter van de Steungroep, is het niet helemaal met haar reactie eens. Hij deelt haar kritiek op het regime van Poetin. Maar een bomaanslag is nooit een goede reactie. Navaly laat zien, dat er ook andere reacties mogelijk zijn. Maar dat kost hem een heel hoge prijs. Blijft dat de beschuldigingen tegen haar absurd zijn en het gedrag van de overheid intimiderend voor journalisten. Er is een wirwar van wetten in Rusland, die willekeurig tegen kritische burgers ingezet worden als een stok om de hond te slaan. Er is een overdaad aan controle-instanties, die met elkaar concurreren: een instantie de elektronische uitwisseling van informatie controleert, een instantie die journalisten controleert, enz. en de FSB zelf natuurlijk. Daar gaat een hoop menskracht en geld in zitten, die beter besteed kan worden. Venedict Dostovalov zei het al: “Een land moet een geheime dienst hebben, maar het is niet goed dat de geheime dienst het hele land regeert.”

Er kwam veel steun op gang voor Svetlana. De Russische vakbond voor journalisten en werknemers bij de media stelde een petitie op, die door veel collega’s en Russische journalisten ondertekend werd. Onder meer de Europese federatie van journalisten nam het voor haar op. Gevolg was dat een onopvallend commentaar daardoor wereldwijd aandacht kreeg.
Ook Jabloka zette zich voor haar in. Hoewel 6 jaar gevangenisstraf was geëist, werd ze om 6 juli 2020 veroordeeld tot een boete van 500.000 roebel, dat was toen ongeveer 5500 euro, in Rusland meer dan een jaarsalaris. Tijdens het proces hield ze nog een indrukwekkende rede over haar motieven om te schrijven wat ze geschreven had. Dit vonnis was eigenlijk al een halve vrijspraak, maar een aantal organisaties ijveren nog voor een volledige rehabilitatie. We weten niet of ze daarna weer als journalist mocht gaan werken. Deze zaak laat zien dat solidariteit van collega’s en internationale aandacht in sommige gevallen effect kan hebben.

Onafhankelijke jongerencultuur
Het viel Paul tijdens zijn laatste bezoeken aan Pskov in 2018 en 2019 op dat meer mensen zich openlijk kritisch uitlieten over hoe alles nu in Rusland gaat. Ook Russische migranten in het Westen maken zich meer bezorgd dan vroeger. Hij ziet in Rusland, en zelfs in een provinciestad als Pskov, de laatste jaren een duidelijke zelfstandige jongerencultuur. Die hebben niets met de officiële politiek van de kerk en de staat. Paul trof hen in Pskov in een café dat hij toevallig vond met de naam “Beer & Religion”. De naam op zich is in Pskov al een beetje een provocatie. Men serveerde er onder andere het bij ons nu ook populaire “craftbier”. De sfeer was daar wat anarchistisch en gezellig. Men keert zich af van de politiek en heeft volgens hem ook weinig band met de bovengenoemde organisaties. Men leeft zo veel mogelijk in een eigen wereld. Door coronapandemie is hij er in 2020 en 2021 niet geweest.

Wat nu te doen?
Op de televisie lijken er maar twee mensen in Rusland te wonen: president Poetin en patriarch Kirill. Maar er zijn veel meer meningen, die voor ons vaak verborgen blijven. We moeten ook niet denken dat de overheid nu in Rusland helemaal uit verkeerde mensen bestaat. Veel mensen die er werken zijn weldenkende mensen. Maar ze houden hun mond en proberen onopvallend nog het een en ander te doen. Tot voorkort was Tsjetsjérskij burgemeester van Pskov. Hij was een toegankelijk iemand en heeft veel voor de stad gedaan. Hij is wel lid van “Verenigd Rusland”. Hij is nu vertrokken uit Pskov en heeft een landelijke functie gekregen. De medewerking van het stadsbestuur aan de stedenband was vrij groot. Mensen in Rusland zitten tussen twee vuren en moeten schipperen tussen een toenemend autoritaire en irrationele overheid en hun eigen concrete situatie. Je moet daarom heel voorzichtig zijn met oordelen.

Poetin en Kirill

Er is weinig actieperspectief voor ons vanuit het buitenland. De favoriete vraag van Lenin “wat te doen?” kan de Steungroep niet beantwoorden. We kunnen niet veel meer doen dan contacten houden, luisteren en proberen een eerlijk beeld te geven van wat zich daar afspeelt. Eerlijke publiciteit is hard nodig. We moeten vooral niet belerend zijn. Men weet daar zelf het beste wat je kunt doen en wat je beter niet kunt doen. Maar van de politieke situatie wordt je niet vrolijk. Loekashenko heeft de mogelijkheden van de burgers van Wit-Rusland op naar het Westen te reizen eind mei 2021 aanzienlijk beperkt. Daarmee is het IJzeren Gordijn weer terug en is Wit-Rusland als geheel weer een soort gevangenis geworden. We eindigen met een citaat van de persoon waarmee het begonnen is. Pavel Adelgeim gaf de volgende toekomstvoorspelling: “Ze gaan niet ineens het Stalinisme invoeren, maar ze gaan wel stapje voor stapje in die richting.” Tot nu toe heeft hij helaas gelijk gekregen.